به مجموعه‌ای از درمان‌های سنتی، جایگزین یا تکمیلی گفته می‌شود که در آن از روغن‌های اسانسی (essential oils) و سایر ترکیبات گیاهی معطر استفاده می‌شود. آروماتراپی درمانی قدیمی است و تقریبا ۶ هزار سال است که از روغن های گیاهی و اسانسی برای بهبود سلامت جسمی یا روحی و همچنین ماساژ درمانی استفاده می‌شود.

انجمن ملی آروماتراپی جامع (National Association for Holistic Aromatherapy، NAHA) آروماتراپی را چنین تعریف می‌کند: «کاربرد درمانی یا استفاده‌ی دارویی از مواد معطر (روغن‌های اسانسی) برای همه‌ی جوانب سلامتی». براساس تعریف سازمان بین‌المللی استاندارد (ISO) در سال ۱۹۹۷ روغن اسانسی محصول به‌دست‌آمده از مواد خام گیاهی با استفاده از تقطیر با آب یا بخار یا محصول حاصل از پوست مرکبات ازطریق فرایندهای مکانیکی یا تقطیر خشک (فرایندی که در آن با حرارت دادن به ماده‌ای جامد، محصولی گازی‌شکل استخراج می‌شود)» است.

روغن‌های اسانسی گوناگونی شناسایی شده‌اند که دارای درجات گوناگونی از فعالیت‌های ضدمیکروبی هستند و گفته می‌شود از خواص ضدویروسی، ضد کرم‌های لوله‌ای، ضدقارچی، حشره‌کشی و آنتی اکسیدانی برخوردارند. در آروماتراپی از این روغن‌های اسانسی در ماساژ و به‌صورت موضعی و ازطریق استنشاق استفاده می‌شود.

البته باید توجه داشته باشید که محصولات «طبیعی» هم دارای ترکیبات شیمیایی هستند و استفاده‌ی نادرست از آنها می‌تواند خطرناک باشند. بنابراین در زمان استفاده از روغن‌های اسانسی حتما باید به توصیه‌های متخصصی که در این زمینه آموزش ‌دیده است عمل کنید.

روش‌های استفاده از آروماتراپی

استنشاق

در مکان‌هایی مانند حمام بخار، روغن اسانسی با استفاده از مخزن یا ظرف منتشرکننده یا اسپری در هوا منتشر می‌شود و ازطریق تنفس وارد بدن می‌شود. روغن‌های مورداستفاده در آروماتراپی علاوه‌بر داشتن بوی دلپذیر از خواص ضدعفونی‌کننده‌ی مجرای تنفسی، ضداحتقانی (برطرف کننده‌ی گرفتگی بینی و سینه) و روانی نیز برخوردار هستند.

استنشاق روغن‌های اسانسی موجب تحریک سیستم بویایی می‌شود. سیستم بویایی شامل بینی و بخشی از مغز است که با بویایی مرتبط است. مولکول‌هایی که وارد بینی یا دهان می‌شوند، به ریه‌ها رفته و از آنجا به سایر بخش‌های بدن می‌روند. وقتی این مولکول‌ها به مغز می‌رسند، بر سیستم لیمبیک (یا دستگاه کناره‌ای، مجموعه‌ی پیچیده‌ای از سازه‌های عصبی که زیر مخ و در دو طرف نهنج (تالاموس) قرار دارد) اثر می‌گذارند. سیستم لیمبیک نیز با احساسات، ضربان قلب، فشار خون، تنفس، حافظه، استرس و تعادل هورمونی مرتبط است. به‌این‌ترتیب روغن‌های اسانسی می‌توانند اثری خفیف ولی کلی روی بدن بگذارند.

کاربردهای موضعی

روغن‌های ماساژ و محصولات حمام و مراقبت از پوست ازطریق پوست جذب می‌شوند. ماساژ دادن ناحیه‌ای که در آن از روغن اسانسی استفاده شده، موجب افزایش گردش خون و میزان جذب می‌شود. بعضی عقیده دارند قسمت‌هایی که در آنها غدد عرق و فولیکول‌های موی بیشتری وجود دارد (مانند سر یا کف دست‌ها) بیشتر روغن‌های اسانسی را جذب می‌کنند.

هرگز نباید از روغن‌های اسانسی به‌طور مستقیم روی پوست استفاده کنید و همیشه باید این روغن‌ها را با استفاده از روغن حامل، رقیق کنید. معمولا چند قطره روغن اسانسی با ۲۸ گرم روغن حامل ترکیب می‌شود. از معمول‌ترین روغن‌های حامل می‌توان به روغن بادام شیرین و روغن زیتون اشاره کرد.

همیشه پیش از استفاده از روغن اسانسی جدید، آزمایش آلرژی را انجام بدهید. برای انجام آزمایش آلرژی:

• روغن اسانسی را با غلظتی دوبرابر غلظت موردنظرتان با روغن حامل ترکیب کنید.
• ترکیب به‌دست آمده را به بخش کوچکی (به‌اندازه‌ی یک سکه) در زیر بازوی خود بمالید.

اگر پس از ۲۴ تا ۴۸ ساعت بعد هیچ واکنش آلرژیکی مشاهده نکردید، می‌توانید از آن روغن استفاده کنید. البته بعضی گزارش داده‌اند که پس از بارها استفاده از روغن‌های اسانسی نسبت به آنها آلرژی پیدا کرده‌اند. اگر واکنش آلرژیک جدیدی را مشاهده کردید، باید فورا استفاده از روغن گیاهی را متوقف و از بوی آن نیز دوری کنید.

برای به‌دست آوردن غلظت ۰/۵ تا ۱ درصدی، ۳ تا ۶ قطره روغن اسانسی را با ۲۸ گرم روغن حامل ترکیب کنید و برای رسیدن به غلظت ۵ درصدی نیز ۳۰ قطره روغن اسانسی را با یک اونس روغن حامل مخلوط کنید. به‌طور کلی حداکثر غلظت بی‌خطر برای بزرگسالان، غلظت ۵ درصدی است.

خوردن یا بلعیدن روغن‌های اسانسی به‌هیچ‌وجه توصیه نمی‌شود. اگر این روغن‌ها ازطریق دهان وارد بدن شوند می‌توانند به کبد یا کلیه‌ها آسیب برسانند. گاهی این روغن‌ها با سایر داروها تداخل پیدا می‌کنند یا در روده دچار تغییرات خاصی می‌شوند.

مزیت‌های آروماتراپی

آروماتراپی درمانی مکمل است و نمی‌توان از آن به‌تنهایی برای درمان و بهبود بیماری‌ها و مشکلات سلامتی استفاده کرد. آروماتراپی تنها می‌تواند به درمان‌های معمول مشکلات مختلف سلامتی کمک کند. آروماتراپی موجب کاهش موارد زیر می‌شود:

• حالت تهوع؛
• درد و سوزش در بدن؛
• اضطراب، آشفتگی، استرس و افسردگی؛
• خستگی و بی خوابی؛
• دردهای عضلانی؛
• سردرد؛
• مشکلات گردش خون؛
• مشکلات قاعدگی؛
• مشکلات یائسگی؛
• آلوپسی (Alopecia یا طاسی منطقه‌ای) یا ریزش مو.

می‌توان بعضی از انواع پسوریازیس (psoriasis، بیماری ها و مشکل پوستی مزمن خودایمنی) را با آروماتراپی درمان کرد، ولی درمورد نحوه‌ی استفاده از آن باید با فردی متخصص مشورت کنیم. برای مشکلات و بیماری های گوارشی می‌توان از روغن نعناع استفاده کرد، ولی هرگز نباید این روغن را به‌صورت خوراکی مصرف کنیم.

برای درد دندان و زخم‌های دهانی می‌توانیم از روغن گل میخک استفاده کنیم، ولی استفاده از این روغن باید صرفا به‌صورت موضعی باشد و از بلعیدن آن اجتناب کنیم. طرفداران آروماتراپی ادعا می‌کنند که این مشکلات سلامتی و طیف وسیعی از مشکلات سلامتی دیگر با آروماتراپی بهبود می‌یابند، ولی برای تمامِ مواردِ استفاده از آروماتراپی شواهد علمی وجود ندارد.

کارکردها و اثرات روغن‌های اسانسی

روغن‌های مختلف، کاربردها و اثرات متفاوتی دارند.

• از روغن اسانسی ریحان برای افزایش تمرکز و تسکین بعضی از علائم افسردگی استفاده می‌شود. این روغن موجب تسکین سردرد و میگرن می‌شود. در دوران بارداری باید از مصرف این روغن پرهیز کنید.
• گفته می‌شود که روغن اسانسی ترنج برای مجاری ادراری و دستگاه گوارشی مفید است. استفاده از این روغن در ترکیب با روغن اکالیپتوس به کاهش مشکلات پوستی مانند مشکلات ناشی از استرس و آبله مرغان کمک می‌کند.
• معمولا از روغن اسانسی فلفل سیاه برای تحریک گردش خون، دردهای عضلانی و کبودی‌ها استفاده می‌شود. از ترکیب این روغن با روغن اسانسی زنجبیل برای کاهش دردهای آرتروز و افزایش انعطاف‌پذیری استفاده می‌شود.
• روغن اسانسی بابونه می‌تواند اگزما را درمان کند.
• روغن اسانسی سیترونلا از خانواده‌ی علف لیمو است و برای دفع حشرات مفید است.
• روغن اسانسی گل میخک از داروهای مسکن موضعی است که معمولا از آن برای درد دندان استفاده می‌شود. همچنین از این روغن برای جلوگیری از تهوع و استفراع و به‌عنوان داروی ضد نفخ (برای جلوگیری از تشکیل گاز در روده) استفاده می‌شود. این روغن دارای خواص ضدمیکروبی، آنتی اکسیدانی و ضدقارچی است.
• روغن اسانسی اکالیپتوس به تسکین و آرام کردن مجاری تنفسی درطول سرماخوردگی یا آنفولانزا کمک می‌کند. معمولا از این روغن در ترکیب با نعناع استفاده می‌شود. بسیاری به اکالیپتوس حساسیت دارند، بنابراین در زمان استفاده از این روغن باید مراقب باشید.
• می‌توان از روغن اسانسی شمعدانی (ژرانیوم) برای درمان مشکلات پوستی، کاهش استرس و دفع پشه استفاده کرد.
• گفته می‌شود که روغن اسانسی یاسمن، داروی تحریک‌کننده‌ی قوای جنسی است. البته شواهد علمی کافی برای اثبات این ادعا وجود ندارد، ولی پژوهش نشان داده است که بوی یاسمن موجب افزایش امواج بتا می‌شود که با هوشیاری مرتبط هستند. ممکن است که این روغن به‌صورت محرک عمل کند و موجب افزایش جریان خون آلت تناسلی شود.
• از روغن اسانسی اسطوخدوس (Lavender) به‌عنوان ضدعفونی‌کننده برای بریدگی‌ها و سوختگی‌های جزئی و همچنین به‌منظور افزایش آرامش و بهبود خواب استفاده می‌شود. گفته می‌شود که این روغن موجب تسکین علائم سردرد و میگرن می‌شود.
• روغن اسانسی لیمو موجب بهبود روحیه می‌شود و در تسکین علائم استرس و افسردگی مفید است.
• روغن اسانسی رزماری در افزایش رشد مو، تقویت حافظه، جلوگیری از اسپاسم عضلات و حمایت از سیستم گردش خون و عصبی مفید است.
• بعضی عقیده دارند روغن چوب صندل سفید موجب تقویت غرایز جنسی می‌شود.
• گفته می‌شود که روغن اسانسی درخت چای دارای خواص ضدمیکروبی، ضدعفونی‌کننده و گندزداست. معمولا از این روغن در ترکیب شامپوها و محصولات مراقبت از پوست و همچنین برای درمان آکنه، سوختگی و گزش حشرات استفاده می‌شود. این روغن در دهان شویه‌ها نیز وجود دارد، ولی باید از خوردن آن اجتناب کنید زیرا سمّی است.
• اسانس آویشن در کاهش خستگی، حالت عصبی و استرس مفید است.
• از روغن اسانسی بومادران برای درمان علائم سرماخوردگی و آنفولانزا و همچنین کاهش التهاب مفاصل استفاده می‌شود.

روغن‌های اسانسی مورد استفاده برای ماساژ با «روغن حامل» ترکیب می‌شوند تا رقیق و روان شوند.

مراجعه به آروماتراپیست

آروماتراپیست سؤالاتی درمورد سابقه‌ی پزشکی و همچنین سبک زندگی، رژیم غذایی و وضعیت فعلی سلامتی شما می‌پرسد. آروماتراپی رویکردی کلی دارد و هدف از آن، درمان تمام جنبه‌های جسمی و روحی بیمار است. بنابراین درمان‌های آروماتراپی برای نیازهای جسمی و روانی بیمار مناسب هستند. آروماتراپیست براساس نیازها و ترجیحات بیمار یک روغن یا ترکیبی از چند روغن را توصیه می‌کند.

براساس نظر مؤسسه‌ی ملی سرطان (NCI) تازمانی‌که ادعا نمی‌شود محصولات آروماتراپی بیماری خاصی را درمان می‌کنند، نیازی به تأیید سازمان غذا و داروی آمریکا (FDA) وجود ندارد. گرچه گاهی ماساژ درمانگر از روغن‌های آروماتراپی استفاده می‌کند، ولی کار آروماتراپیست با ماساژ درمانگر متفاوت است.

خطرات آروماتراپی

هر روغن اسانسی، ترکیب شیمیایی خاص خود را دارد و برای دلیل خاصی استفاده می‌شود. بنابراین حتما باید قبل از استفاده از هر روغن برای مقاصد درمانی با آروماتراپیست، پرستار، پزشک، فیزیوتراپیست، ماساژ درمانگر یا داروسازی که در این زمینه آموزش دیده است، صحبت کنید.

متخصصی که در زمینه‌ی آروماتراپی آموزش دیده می‌تواند به شما توضیح بدهد که هر محصول را چطور استفاده کنید. او می‌تواند دستورات لازم درمورد استفاده یا رقیق‌سازی روغن اسانسی را به شما بدهد. سازمان غذا و دارو نظارتی بر محصولات آروماتراپی ندارد، بنابراین به‌راحتی نمی‌توان فهمید محصولی که خریده‌ایم، خالص است یا غیرطبیعی و مصنوعی.

در بعضی از محصولات زیبایی و خانگی مانند لوسیون‌ها، محصولات آرایشی و شمع‌ها موادی وجود دارد که درظاهر روغن اسانسی به‌نظر می‌رسند، ولی درواقع عطرهای مصنوعی هستند. روغن‌های اسانسی نیز مانند داروها باید با دقت مصرف شوند. همچنین باید هنگام مصرف آنها به توصیه‌های متخصصان عمل و دستورات آنها را با دقت اجرا کنید.

موارد احتیاطی در استفاده از روغن‌های اسانسی

ازآنجاکه روغن‌های اسانسی موجب ایجاد واکنش‌هایی در بدن می‌شوند، تمام این روغن‌ها برای همه مفید نیستند. گاهی وقتی ترکیبات شیمیایی موجود در روغن‌های اسانسی با داروها ترکیب می‌شود، اثرات نامطلوبی ایجاد می‌کند. درنتیجه ممکن است که اثرگذاری داروهای معمول کاهش یابد یا شرایط سلامتی بیمار بدتر شود.

برای نمونه، فردی با فشارخون بالا باید از مصرف محرک‌هایی مانند رزماری پرهیز کند. بعضی از ترکیبات مانند رازیانه، تخم بادیان رومی (aniseed) و مریم گلی مانند استروژن عمل می‌کنند؛ بنابراین افرادی که تومور سینه یا تخمدان وابسته به استروژن دارند، باید از مصرف آنها اجتناب کنند.

بعضی از روغن‌های اسانسی غلیظ، پیش از رقیق‌سازی سمّی هستند و باید با دقت با آنها کار کنیم. حداکثر غلظت توصیه‌شده‌ی غلظت ۵ درصد است. بعضی از روغن‌ها سمومی تولید می‌کنند که به کبد، کلیه‌ها و سیستم عصبی آسیب می‌رسانند؛ به‌ویژه اگر به‌صورت خوراکی مصرف شوند. بلعیدن روغن‌های اسانسی می‌تواند خطرناک و در بعضی موارد حتی مرگبار باشد.

افرادی که دارای هریک از شرایط زیر هستند، باید در استفاده از روغن‌های اسانسی بسیار محتاط باشند:

• آلرژی نسبت‌به یک یا چند چیز؛
• تب یونجه (نوعی آلرژی)؛
• آسم؛
• مشکلات پوستی مانند اگزما یا پسوریازیس.

افراد مبتلا به موارد زیر باید به‌شدت مراقب باشند:

• بیماری صرع؛
• فشارخون بالا.

روغن اسانسی باید با روغن حامل ترکیب شود و معمولا روغن‌های حامل از مغزها و دانه‌ها به‌دست می‌آیند. بنابراین درصورتی‌که بیمار نسبت‌به مغزها و دانه‌ها آلرژی دارد، باید به آروماتراپیست یا ماساژ درمانگر اطلاع دهد.

گاهی آراماتراپی عوارض جانبی دارد، ولی معمولا این عوارض جانبی خفیف هستند و مدت زیادی طول نمی‌کشند. عوارض جانبی آروماتراپی عبارت‌اند از:

• حالت تهوع؛
• سردرد؛
• واکنش‌های آلرژیک.

در پژوهش‌های انجام‌شده بی‌خطر بودن استفاده از آروماتراپی در مادران باردار یا شیرده اثبات نشده است، بنابراین استفاده از آروماتراپی به آنها توصیه نمی‌شود. آروماتراپی می‌تواند درطول سه‌ماهه‌ی اولی بارداری، جنین درحال رشد را به‌خطر بیندازد. مادران شیرده باید از مصرف روغن اسانسی نعناع بپرهیزند، زیرا ممکن است در ترکیب شیر آنها وارد شود.

روغن‌های اسانسی به‌دست‌آمده از مرکبات می‌توانند پوست را نسبت‌به نور ماوراء‌بنفش حساس‌تر کند و احتمال آفتاب سوختگی را افزایش دهند. بعضی از روغن‌ها بر عملکرد داروهای معمول اثر می‌گذارند، بنابراین افرادی که از هر نوع دارویی استفاده می‌کنند، پیش از آروماتراپی باید با داروساز یا پزشکی که در این زمینه تخصص دارد، مشورت کنند.

درمورد ذخیره‌سازی روغن‌های اسانسی باید به این نکته توجه داشته باشید که نور، گرما و اکسیژن بر کیفیت روغن اثر می‌گذارد. بنابراین باید این محصولات را از منابع مطمئنی تهیه کنید و از کیفیت آنها اطمینان داشته باشید. اجرای دقیق دستورات استفاده از روغن‌های گیاهی موجب کاهش احتمال به‌خطر افتادن سلامت فرد می‌شود.

آروماتراپی در بخش‌هایی از اروپای غربی به‌عنوان درمانی ضدعفونی‌کننده، ضدویروسی، ضدقارچی و ضدباکتریایی در ترکیب با داروهای اصلی استفاده می‌شود. در فرانسه بعضی از روغن‌های اسانسی تحت قوانین داروهای تجویزی قرار دارند و فقط باید پزشک آن را تجویز کند. آروماتراپی می‌تواند در تسکین بعضی از مشکلات سلامتی مفید باشد، ولی باید با دقت و زیر نظارت متخصصی حرفه‌ای از این روش درمانی استفاده کنید.